تمام نهج البلاغة (کتاب)
کتاب «تمامُ نهج‌البلاغة» تألیف سید صادق موسوى، از جمله مستدرکات «نهج‌البلاغة» گردآوری سید رضى است. مؤلف در تمام مصادر تاریخى که حاوى فرمایشات امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) هستند، دقیق شده و ترتیب روایات را مراعات نموده و زیادت و نقصان آن را علاج نموده است. در این کتاب، متن سخنان آن حضرت در «نهج‌البلاغة»، از حالت مرسل بودن خارج شده است.
محتوای کتاب
کتاب «تمام نهج‌البلاغة» مشتمل بر گزیده‌اى از سخنان امام خمینى و آیت‌الله خامنه‌اى، تقریظ سید جمال‌الدین دین‌پرور و نیز حسن‌الامین، مقدمه شیخ محمد عسّاف، مقدمه محقق، خطبه شریف رضى، فهرست مصادر کتاب و ابواب ذیل مى‌باشد:
الباب الاول- فصل الخطب، شامل ۶۲ خطبه.
الباب الاول- فصل الکلمات، شامل ۱۵۶ کلمه از کلمات حضرت.
الباب الاول- فصل الوصایا (الشفهیة)، شامل ۱۲ وصیت.
الباب الاول- فصل الادعیة، شامل ۹ دعا.
الباب الثانى- فصل الکتب، شامل ۷۵ نامه.
الباب الثانى- فصل العهود و الأحلاف، شامل ۳ عهد و یک حلف.
الباب الثانى- فصل الوصایا (المکتوبة)، شامل ۴ وصیت.
مؤلف با بهره‌گیرى از نسخ متعددى که از نهج‌البلاغه سید رضى در کتابخانههاى هند، ایران، دمشق و... موجود بوده، به نگارش این اثر ارزشمند پرداخته است. وى تا حد ممکن نسخ خطى این کتاب را فراهم آورده و ابتداء در صحت نسخه و تعیین تاریخ نگارش و کتابت آن تحقیق نموده، سپس به ضبط عبارت و اکتشاف اشتباه نسّاخ پرداخته و پس از آن بین نسخه‌هاى خطى و چاپى موجود مقابله نموده و اختلاف نسخه‌ها را در حاشیه کتاب حاضر یادآور شده است تا بدین وسیله خواننده به تمام نسخه‌هاى خطى و چاپى این اثر همزمان آگاهى یابد.
مؤلف همچنین در تمام مصادر تاریخى که حاوى فرمایشات حضرت هستند، دقیق شده و ترتیب روایات را مراعات نموده و تقدیم و تأخیر بعضى فقرات و زیادت و نقصان برخى دیگر را علاج نموده است. با تلاشى که وى به انجام رسانیده، خواننده به سهولت مى‌تواند به ارتباط خطب و کلمات و کتب حضرت آگاهى یابد.
تمام این تلاش‌ها به نحوى صورت گرفته که هیچ گونه تداخلى با آثارى که توسط دیگر مستدرِکان خطب و کلمات و کتب حضرت؛ همچون ابن ابى‌الحدید و ابن‌میثم بحرانی (از متقدمان) و کاشف‌الغطاء و علامه محمودى و سید عبدالزهرا خطیب (از متأخران) نگاشته شده نداشته باشد، هر چند مؤلف از مباحث تاریخى و تلاشهاى علمى ارزشمند ایشان سود جسته است.
بر خلاف سایر محققان در حوزه نهج‌البلاغه که تنها به گردآورى روایات نهج‌البلاغه از مصادر مختلف و تدوین آن‌ها بسنده نموده‌اند، مؤلف کتاب حاضر به بررسى و جستجوى منابعى که سید رضى اثر خویش را با استفاده از آن‌ها نگاشته پرداخته است. در این کتاب، متن سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج‌البلاغه از حالت مرسل بودن خارج شده و دیگر منابعى هم که شریف رضى متونى را از آن‌ها استخراج کرده است، نیز سنددار شده‌اند.
مؤلف گزیده‌هاى سید رضى از فرمایشات حضرت را به اصل خود بازگردانده و در ساختار متن اصلى جاى داده است و بخش‌هاى برگزیده را به نحوى از متن کامل متمایز ساخته است. وى همچنین تلاش فراوانى براى بررسى مصادر مذکور به انجام رسانده و بین روایات موجود در این مصادر مقارنه و مقایسه به عمل آورده و مکررات آن‌ها را شناسایى کرده و روایات مکرر را به نظایر آن‌ها ضمیمه نموده و ترتیب تاریخى صدور آن‌ها را رعایت نموده است و اختلاف نسخه‌ها را در حاشیه کتاب یادآور شده است.
در بخش خطبه‌ها، مؤلف خطبه‌ها را جدا کرده و در آن‌ها موضوع را در درجه اول و بعد روند تاریخ خطبه‌ها را مدنظر قرار داده است؛ یعنى خطبه‌اى که بعد از وفات رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) انجام شده، اول قرار گرفته است و همین طور به تسلسل تاریخى تا آخرین خطبه قبل از شهادت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) ادامه پیدا کرده است.
بخش بعد، کلمات است که اول به ترتیب موضوعى و بعد به ترتیب تاریخى مرتب شده‌اند. بعد وصایا، که وصایاى شفاهى جدا در باب اول و وصایاى مکتوب در باب دوم قرار گرفته است. سپس دعاهاى حضرت و بعد نامه‌ها که باز با تسلسل موضوعى و بعد تسلسل تاریخى تنظیم شده‌اند. چون مخاطب نامه‌ها افراد خاصى بودند، تلاش شده است، نامه‌هاى متعلق به هر شخص در یک جا قرار بگیرد که مطالعه‌کننده به راحتى به آن‌ها دسترسى پیدا کند. مثلاً نامه‌هاى مربوط به ابن‌عباس تا جایى که از نظر موضوع تفاوت زیادى داشته است، کنار هم قرار گرفته‌اند. همین طور نامه‌هاى خطاب به معاویه و دیگران. بعد عقود و احلاف (پیمان‌ها) و توقیعات قرار گرفته‌اند. این روش براى افرادى که مى‌خواهند تسلسل تاریخى سخنان آن حضرت را به دست بیاورند، مى‌تواند کار را آسان کند.
متن نهج‌البلاغه با خط پررنگ آمده است و در اول هر بند که از این متن استفاده شده، آدرس آن در نسخه موجود نهج‌البلاغه ارائه شده تا هر کس خواست بداند، این متن از کجاى نهج‌البلاغه است، به راحتى جوابش را بیابد. متن‌هایى که از منابع دیگر اضافه شده، به شکل کم رنگ درج گردیده و آدرس‌دهى شده و منابعش نیز ذکر شده است.
مؤلف براى تهیه این کتاب به کتابخانههاى مصر، یمن، مراکش، کتاب‌خانه ملى رم، کتاب‌خانه ملى پاریس، کتاب‌خانه ملى لندن، کتاب‌خانه ملى اتریش و کتاب‌خانه مک کین کانادا هم رفته و نسخه‌هاى نهج‌البلاغه و منابع آن را مورد مطالعه قرار داده است. در نتیجه نسخه تألیف شده موجود، حاصل مطالعه کتاب‌هاى فراوانى است و مطالب زیادى از آن استخراج شده است.
منابع
- "تمام نهج‌البلاغه"، ویکی نور.